Z pojęciem testamentu wiąże się w
kwestia zachowku.
Za pomocą
testamentu spadkodawca może spadkiem rozporządzić w ten sposób, że pewną osobę
uprawnioną do dziedziczenia na podstawie ustawy (lub wszystkie albo niektóre z
nich) pozbawi faktycznie możliwości dziedziczenia, poprzez wyczerpanie spadku.
Wówczas
pominiętemu spadkobiercy ustawowemu (zstępnym, małżonkowi, rodzicom – ale tym,
zgodnie z wcześniejszymi uwagami o dziedziczeniu ustawowym, jedynie gdy nie ma
zstępnych) przysługuje roszczenie o zachowek. Roszczenie to powinno być
skierowane do spadkobiercy testamentowego.
Możliwe są
jednak również sytuacje odmienne, w których nawet bez testamentu spadkodawca
pozbawił swoich spadkobierców ustawowych możliwości dziedziczenia (np. poprzez
rozporządzenie za życia całym majątkiem poprzez dokonanie darowizn) lub gdy za
pomocą testamentu wyłączył możliwość dziedziczenia ustawowego, nie
wydziedziczając jednak spadkobiercy – co bywa określane mianem testamentu
negatywnego. Wówczas osobą pozwaną będzie, ujmując rzecz najogólniej,
wzbogacony rozporządzeniem spadkodawcy.
W zależności
od sytuacji zachowek wynosi połowę lub dwie trzecie wartości udziału
spadkowego. Oznacza to, że w przypadku uwzględnienia roszczenia przez
spadkobiercę/wzbogaconego lub na mocy orzeczenia sądu spadkobierca/wzbogacony
powinien wypłacić uprawnionemu odpowiednią sumę pieniędzy, odpowiadającą
połowie lub dwóm trzecim udziału spadkowego jaki odziedziczyłby uprawniony na
podstawie ustawy.
Dodać należy,
że przy obliczaniu wartości zachowku dolicza się do spadku darowizny oraz
zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, ale nie zapisy zwykłe i
polecenia. Nie wszystkie jednak darowizny podlegają doliczeniu (art. 994 k.c.)
Natomiast
wysokość należnego zachowku pomniejszana jest o wartości otrzymanych przez
uprawnionego darowizn, zapisów lub powołania spadkowego. Gdyby te uzyskane korzyści
były mniejsze od wartości przysługującego zachowku, uprawniony może dochodzić
różnicy pomiędzy tymi wartościami.
Roszczenia o
zachowek nie są rozpoznawane w postępowaniu o dział spadku lecz wymagają
wytoczenia odrębnego powództwa.
Wierzytelność
z tytułu zachowku (czyli uproszczając roszczenie o zapłatę z tego tytułu) jest
prawem zbywalnym i można ją przenieść na inną osobę w drodze przelewu. Jest tez
prawem dziedzicznym, ale tylko w sytuacji gdy osoba dziedzicząca po uprawnionym
sama byłaby uprawniona do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Roszczenie o
zachowek ulega przedawnieniu. W obecnym stanie prawnym okres przedawnienia
wynosi pięć lat.
Roszczenie o
zachowek zaliczane jest do długów spadkowych.
Inaczej niż
się potocznie uważa pominięcie przez spadkodawcę kogoś w testamencie nie jest
wydziedziczeniem. Wydziedziczenie jest odrębną instytucją prawa cywilnego
dotyczącego spadków, które zostanie omówione w dalszej części blogu. Istotnym
jest, że osoba wydziedziczona nie jest uprawniona do otrzymania zachowku. Nie
przysługuje on również byłemu małżonkowi lub małżonkowi przeciwko któremu
spadkodawca złożył pozew o rozwód lub separację z jego winy, a żądanie to było
uzasadnione, osobie uznanej za niegodną dziedziczenia, spadkobiercy który
zrzekł się dziedziczenia oraz takiemu, który spadek odrzucił (omówienie w
późniejszym czasie).